Seguimos e rematamos coas lendas contadas por D. Enrique na radio local, Radio Eume, e recollidas por D. Xabier Martínez.

Con estas dúas remato tamén os artigos de D. Enrique que no seu día recollín no libro “DON ENRIQUE RIVERA ROUCO, A SÚA VIDA E A SÚA OBRA”. Agardar tan só que foran do voso agrado e grazas por telas lido.

Agradecer tamén a D. Xabier Martínez, unha vez máis, o seu traballo de recuperación da nosa historia pontesa e o seu grande traballo cando estivo destinado na nosa parroquia. Algúns botámolo en falla.

AS LENDAS QUE NOS CONTOU DON ENRIQUE (III)

LENDA DA CIDADE DE VALVERDE, AFUNDIDA NO VAL DE AS PONTES

Contaban os antepasados das nosas aldeas, e tamén o falaban noutros pobos de Galicia que en tempos moi antigos houbo no val de As Pontes unha cidade que lle chamaban Ciudad de Villaverde (outros din Valverde). Asentada na beira do lago de Carracedo, que collía a maior parte desta veiga. Parece ser que aqueles “vilegos”, se tiraron ó vicio e á perversión, e Deus castigounos afundindo de golpe toda a cidade, que se esfondou no limo do lago, e alí se afogaron todos os seus habitantes, menos unha rapaza, que saeu a nado berrando por Santa Eulalia e pedíndolle que a salvara. Era a única persoa honrada, que non se dera ó vicio, e efectivamente a santa oiu os seus clamores e salvouna.

Aquela doncela, santa e agradecida, levantou unha ermida onde as xeracións adoraron á milagrosa santa. Tamén se atoparon nas escavacións da mina a cimentación da cidade e hai a aldea de Carracedo, que leva o nome do lago. De feito, nas escavacións de carbón apareceron restos dun poboado celta, e en torno ás ruínas da Ermida de Santa Eulalia (alí situadas) aparecen tumbas paleocristiáns, e tamén unha ara romana.

LENDA DO RÍO EUME

Contaron desde sempre os vellos que cando Deus fixo os ríos, mandou nacer tres xuntos na Serra do Xistral. Aínda que naceron no mesmo sitio abocounos para distintas ladeiras e prometeulles que lle regalaría cada ano un home ó primeiro que chegara ó mar. Deulles categorías divinas e chamoulles: Eume, ó da ladeira de poñente que debía de fertilizar as terras de As Pontes; Landro ó da ladeira do norte que debía de fertilizar as carballeiras e facerlles dar landras; e Masma ó da ladeira do raiante, que debía fertilizar na súa chegada ó mar as mesmas marismas.

Recén nados acordaron descansar un pouco no camiño, condición que só cumpriu o Eume. Ó decatarse da traición dos compañeiros, envalou furioso a súa marcha pola Capela e Caaveiro e logrou chegar de primeiro. Por iso todos os anos se afoga unha persoa nel.

Publicado por D. Xabier Martínez, 27 de novembro de 2006, ás 09:00 AM.

Texto e fotografías aportados por D. Xose María López Ferro, director do Museo Etnográfico Monte Caxado de As Pontes coa aprobación de D. Javier Martínez Prieto, sacerdote actual da UPA de Ortigueira a quen agradecemos o seu traballo e colaboración.

Seguindo coas lendas contadas por D. Enrique, hoxe imos recoller a dos castros de Bermui, a dos encantos nas medoñas e a do xabaril megalítico da Toca.

Todas elas tamén foron recollidas e transcritas por D. Xabier Martínez e están recollidas tal e como as anteriores, coma falaba D. Enrique.
Este ano, se todo vai no seu rego, no verán a Fundación Museo Etnográfico “Monte Caxado” presentará o seu número 4 dos Cadernos do Museo, no que se recollen as lendas pontesas e algunha máis da Comarca, van ilustradas, cada lenda leva un debuxo (moi simple) alusivo e penso que vai gustar, porque vai orientado tanto aos maiores coma aos nenos. A miña intención é que os nenos coñezan tamén esa parte de patrimonio inmaterial que se está a esquecer pois forman parte da esencia do noso pobo pontés.

E volvendo ao artigo, D. Xabier, acláranos antes que: “As seguintes lendas foron narradas por don Enrique Rivera Rouco, e recollidas polo diario “A Nova Unión” na páxina 16 do seu número 12, en Agosto de 1995”

LENDA DOS CASTROS DE BERMUI

Segundo esta lenda, os Castros serviron de parapeto ó rei Bermundo. A historia conta que “o gran Rei de Galicia, Bermudo, elexido polos nobles Galegos fai uns dez séculos, veuse acurrado cas embestidas dos moros. Tiña a súa sede en Compostela, e ante a proximidade do enemigo escapou para Betanzos. Os moros, capitaneados polo xeneral Almanzor, viñan como un furacán, destruíndo canto atopaban. Desfixeron por completo a cidade de Compostela e seguidamente atacaron A Coruña. Entonces o noso Bermudo saeu de Betanzos cara ó norte e refuxiouse nos Castos da montaña de poñente de As Pontes (a uns seis kilómetros). Aquela terra dos Castros recibeu ata nós, o nome de Bermui, nome do ilustre fuxitivo.

Dende alí mandou guerrilleiros contra o enemigo, pero non tiñan potencia para detelo. ó pouco tempo tomou Betanzos, entón o Rei, vendo xogado o seu pelexo, marchou para Oviedo (para a casa do seu pai), pasando polo val de As Pontes nesa retirada”.

LENDA DOS “ENCANTOS” (PERSOAS ENCANTADAS) NAS MEDOÑAS

Houbo nesta Comarca moitos “encantos” nas fosas do río Eume, nas penas e nas medoñas, eran persoas que xacían como consecuencia dalgún maleficio, o que os vellos chamaban “estar encantadas”. Falaban desde a súa prisión e podían ser desencantadas cumpríndolles algún requisito que pedían.

Cóntase dun que moraba nas medoñas de Marraxón, que lle encomendou a un paisano de alí o xeito de desencantalo. Asomoulle por un burato da medoña, doce bolos de pan, que lle debía devolver intactos ó outro día, e advertiulle que tivera coidado coa súa muller porque, levada pola curiosidade, podía encetar un e nese caso, perpetuaríase o seu encantamento.

Así sucedeu, anque lle advirtiu seriamente que non lles tocara. Cando llos devolveu, foinos botando polo burato deixando para o último o encetado. Cando este rodou ó cubil retemblou a medoña e o encanto mandou uns alaridos de desesperación pola desventura que lle viñer enriba.

Nas medoñas da fonte mineral de As Boliqueiras aínda quedaba un encanto; ademais de morar nelas, vagaba polas carballeiras que hai debaixo da fonte. Sin ver mover ningunha pola oíase un repetido ruído como si as estiveran rompendo. Este ruído facía estrañar a cantos iban alí beber das augas minerais. De feito, o fenómeno debíase a movementos da brisa entre as vellas polas dos carballos, un tempo despois desapareceu, ó ser talados por Endesa.

LENDA DO XABARÍN MEGALÍTICO DA “TOCA”
No monte da Casilla da Toca poden ver cantos pasen pola estrada para Ferrol, un cocho bravo de pedra, subido enriba doutra pedra máis grande e mirando hacia o raiante. Fixérono os nosos antepasados, do tempo inmemorial, e dotárono dun poder divino que supera o poder das meigas e dos espíritos malos. Esta figura protexía ós moradores da Veiga de Narahío e demais arredores, pois, coa súa presencia poderosa, detiña a cantos poderes enemigos viñeran ó seu frente, quedando así a salvo os que residían pola súa espalda.

Texto e fotografías aportados por D. Xose María López Ferro, director do Museo Etnográfico Monte Caxado de As Pontes coa aprobación de D. Javier Martínez Prieto, sacerdote actual da UPA de Ortigueira a quen agradecemos o seu traballo e colaboración.

Outros dos artigos recollidos por D. Xabier Martínez, narrados por D. Enrique na Radio Local (Radio Eume) son os relativos ás lendas, polo que o artigo de hoxe leva por título: “As lendas que nos contou D. Enrique”.

D. Enrique foi, se cadra a nivel concello, o primeiro en recoller estas lendas locais que estaban a perderse. As lendas dan explicación a feitos naturais ou sobrenaturais, feitos históricos, orixe dun lugar…, transmitíndose de xeito oral de xeración en xeración e formando parte da nosa cultura popular.

Como son varias as que vai narrando, vounas presentar en tres artigos. E, como nos últimos artigos, seguen indo no galego que falaba D. Enrique que como xa dixen non é o normativo e ten castelanismos.

E falando de lendas, o próximo número (o 4) dos Cadernos do Museo Etnográfico “Monte Caxado” está dedicado ás lendas da nosa comarca e, como non, nel van as recollidas por D. Enrique. Será presentado ao longo deste ano (aínda non hai data concreta) e agardo que guste, porque vai ilustrado.


AS “LENDAS” QUE NOS CONTOU DON ENRIQUE (I)

O pasado venres, remataban as terceiras xornadas de Estudos Históricos de As Pontes coa conferencia de Luis Gómez Souto acerca dos relatos da tradición oral que xurdiron no entorno dos xacementos arqueolóxicos.
Contamos presentarvos esta semana en AMIGUS un resumen, que está en preparación, do que foi esa conferencia. Mentres, e en relación co tema pareceume interesante poñer ante vós varias das lendas que nos deixou recollidas e narradas don Enrique Rivera Rouco.

As primeiras foron contadas por don Enrique Rivera Rocuco na Radio Local de As Pontes (Espacio “Entre nós”) en Nadal do 94 e no ano 95 respectivamente. Fálannos dos restos megalíticos de Ribadeume e tamén sobre a Cruz das Cabezas.
Javier Martínez Prieto.

RESTOS MEGALÍTICOS – RIBADEUME

“Na parroquia de Ribadeume que está a cinco quilómetros de As Pontes, seguindo a carretera que vai por A Faeira hacia a presa do Eume e a Goente. Esta parroquia conserva restos protohistóricos e históricos de importancia. Da era protohistórica queda un castro no barrio do mesmo nome que está antes de chegar a Igrexa inda das Pontes e a orilla da carretera general, trátase dunha fortificación celta que leva este nombre e que data duns seiscentos anos antes de Cristo. A obra está mal conservada debido a que os paisanos realizaron ó largo dos séculos moitos traballos agrícolas sobre a misma, pode no obstante apreciarse os perfiles externos do muro que circundaba este refuxio, principalmente na súa parte norte en que se conserva a altura primitiva. Tamén para facer un chalet amputaron un trozo de este círculo. O recinto comprende unha vintedúas áreas circunscrito por un espeso muro de mampostería duns “dez metros de altura” e con vestixios duns ventanais tipo garita para os vixilantes da instalación. Eran, en efecto, estas obras, fuertes de defensa, donde se agrupaban os celtas, antepasados nosos, en tempo de guerra. O recinto é elíptico e no seu interior hai tamén vestixios de fosas, parapetos e pequenas vivendas, todo elo cuberto de estratos de terra. Mesmo así pola parte noroeste ingresaban camiños, chamados consgostras, estreitos e profundos que daban acceso ó fuerte. Os veciños ó practica-las labores agrícolas encontraron fragmentos e cerámica, que desgraciadamente non se conservaron.

En canto ós restos históricos merecen especial mención o cementerio paleocristiano que foi descuberto ó construír unha pista de acceso á actual iglesia parroquial e ó explanar o sitio onde se fai a festa diante da Igrexa. Nesas obras feitas hai uns cantos anos apareceron varias urnas de tipo “cista” de pequenas dimensións e construídas con pezas de pizarra. Algunhas destruíronse e outras quedaron ó descuberto baixo os estratos de terra a uns dous metros de profundidade do nivel que tiña antes a finca. Tamén apareceu un sarcófago, que hoxe se conserva xunto ó templo parroquial, dunha so peza de granito ca configuración do corpo humán perfectamente lograda.

No seu interior cabe unha persoa de 1,70 cm. de altura, non ten relieves nin inscripcións polo que poder ser ben celta, ou segundo a opinión de varios investigadores pode proceder da época das persecucións do século I ó IV, cando os cristiáns omitían toda inscripción que os puidera descobrir, a tapa non se conserva. O hallazgo de algunos máis na mesma zona e sempre ó lado dos santuarios e iglesias delata a existencia de comunidades primitivas de cristiáns de orixen remoto e que serían sin duda as células cristiáns que deron lugar ás parroquias….”

A CRUZ DAS CABEZAS (Lugar da Cruz Vermella)

O nome procede do tempo da guerra carlista, na década de 1830-1840 en que dous bandoleiros carlistas foron decapitados en devandito lugar, xunto ó camiño de Rábade a Ferrol, e colgáronlles as cabezas nos brazos dunha cruz alí improvisada, para escarmento dos que formaban estas bandas a fin de que non entraran na vila de As Pontes.

Ó morrer o rei absolutista Fernando VII en 1833, disputaron a sucesión Carlos V de Portugal, irmán do rei, e Isabel, filla do rei defunto, que pasaría a ser a raíña Isabel II, que reinou de 1843 a 1868. Os seguidores de Carlos eran de liña absolutista, conservadora. Os seguidores de Isabel eran liberales. O humilde pobo galego, en xera, era indiferente, máis ben se inclinaba polo movemento político de Isabel. A Carlos preferíano os nobles, os fidalgos, a xente de carreira e os comerciantes. Os carlistas terminaron acorralados polas tropas do Xeneral Espartero, a pesares da forte resistencia que fixeron capitaneados polo xeneral Miguel Gómez, que acabou fuxindo a León. Entonces quedaron guerrilleiros e bandas paralelas que baixo a apariencia carlista eran gavillas e ladróns, ós que denominaban “latrofaciosos”. En As Pontes eran coñecidos polos “fouciosos”, segundo a tradución popular que recordan os maiores. O noso pobo foi liberal co influxo das propagandas da tertulia de Juana de Vega, da Coruña, e do Capitán de Ferrol, Enrique de Borbón, parente e pretendente de Isabel II, aparte do mal recordo que tiñan do absolutismo e das tropelías carlistas.

Conta a tradición de As Pontes que esos bandoleiros con disfraz de carlistas acechaban o noso pobo entrando polo Paraño e pola Mourela. Na vila e en aldeas circundantes organizáronse piquetes de defensa para facelos fuxir. Cansos de estas loitas, co fin de asustalos dunha vez, decapitaron dous e colgáranlles as cabezas nunha cruz cun letreiro que poñía carlistas. Parece ser que fora medida eficaz para que non volveran. Desde entón ese monte denominouse. sempre monte da “cruz das cabezas”.

Texto, fotografía e debuxo aportados por D. Xose María López Ferro, director do Museo Etnográfico Monte Caxado de As Pontes coa aprobación de D. Javier Martínez Prieto, sacerdote actual da UPA de Ortigueira a quen agradecemos o seu traballo e colaboración.

Recollermos hoxe outro artigo de D. Enrique e que foi publicado por D. Xabier Martínez o 8 de xaneiro de 2007. Fala de “Os fillos ilustres de As Pontes”, isto é xente nada en As Pontes e que destacou, a maioría fóra do pobo e aínda do país, dalgún xeito.

Coma os anteriores tamén está nun galego non normativo e con moitos castelanismos, isto é, tal e como falaba D. Enrique.

FILLOS ILUSTRES DE AS PONTES

Antonio Ferreiro Blanco, antepasado da familia Bahamonde Ferreiro, que foi maxistrado da Audiencia da Coruña.

Jesús María Bouza Bello, director do Centro Galego de Cuba. Durante o seu mandato en 1912 foi creada a sección “Sociedad de los Naturales de Puentes de García Rodríguez” que con gran entusiasmo levaron a cabo numerosos beneficios neste pobo e a súa comarca, construción de escolas, mellora de vivendas, etc.

José María Penabad López, que aínda vive, é director propietario dos dous principales diarios de Costa Rica, e director e periodista de Costa Rica. Escribe co seudónimo de “Zoquiñas”.

Antonio Formoso Permuy, merecedor en Méjico do título de ingeniero químico e director técnica de procedementos industriais, autor da obra “procedimientos industriales”, distribuído por todo Iberoamérica. Este autor era nativo de Ribadeume.

Sergio Rivera Chao, a principios do noso século foi propietario da maior parte do val de As Pontes e do pobo, porque llo comprou ó sucesor da extinguida casa de Lemos, o señor Cora de Lugo. Asimismo foi propietario das minas de ferro de Villaodriz, na provincia de Lugo, proporcionando en ambos sitios postos de traballo. Representaba naqueles tempos a primeira firma financieira de Galicia. Todavía lle vive un fillo que se chama José Rivella Illade “o mudo”.

Juan Antonio María de Suances y Fernández, que foi Ministro de Industria e presidente do INI. Viveu toda a súa infancia en As Pontes, onde se establecera o seu pai, un jefe militar anticipadamente jubilado, porque se atopaba enfermo de tuberculosis, e donde finalmente morreu. Estableceuse en As Pontes por prescripción médica para que recibira aires puros do campo, especialmente do pino. Por eso tamén o vamos chamar fillo de As Pontes, efectivamente demostrouno, apoiando a ubicación da fábrica de abonos nitrogenados no noso pobo, que foi inaugurada no ano 1959, en contra da pretensión das forzas vivas de Ferrol que desexaban situala na súa zona.

Frai Antonio José Preito, antepasado dos Prieto de As Pontes, que foi misionero en Hispanoamérica, a mediados do século XVIII, que fixo a súa labor nas montañas entre Ecuador e Perú.

E tamén ponteses destacados en negocios.

O propietario da principal fábrica de conservas de México, que se chamaba “Conservas La Fortuna”, na ciudad de Cortazar foi Secundino Bellas Rivera, nativo de As Pontes, que consigueu alí o título de bienhechor del pueblo, e atópase hoxe enterrado no interior da catedral mexicana.

A mellor floristería de Cuba, era propiedad da familia Ferreiro de Gondré.

A principal mueblería de Cuba era propiedad de Manuel Sánchez Fraga, da familia de Graciano Sánchez, de As Pontes.

Das mellores joyerías de Cuba, eran donos os irmaos Jesús, José María e Manuel Picos Fraga, todos ponteses.

José María Rivera Corral nacido no Chamoselo, aquí en As Pontes, foi o fundador e propietrio da prestixiosa fábrica de cervezas “La Estrella de Galicia”, cuia propiedade hoxe representan os seus familiares sucerores.

E Gaspar Rivera, irmán do anterior, foi dono dunha inmensa inmobiliaria en México.

Texto e fotografías ( obtidas de internet) aportados por D. Xose María López Ferro, director do Museo Etnográfico Monte Caxado de As Pontes coa aprobación de D. Javier Martínez Prieto, sacerdote actual da UPA de Ortigueira a quen agradecemos o seu traballo e colaboración.

Seguimos hoxe falando dos guerrilleiros, neste caso dos escapados. No artigo de hoxe, D. Enrique, fálanos de dúas bandas, a de Neira e a de Vilariño.

Despois da Guerra Civil, moita xente do bando republicano fuxiu botándose ao monte e non quixeron entregarse por medo as represalias, por outra banda aínda tiñan a esperanza de que houbera un cambio no goberno. Por case toda Galicia e outras comunidades houbo escapados, uns máis sonados ca outros e uns máis sonoros (activos) ca outros. Tamén os houbo que lograron fuxir ao estranxeiro, dado que vían que a posibilidade dun cambio de goberno, cada vez, era menos posible.

Como os anteriores, este artigo tamén está recollido por D. Xabier Martínez no galego de D. Enrique.

GUERRILLEIROS NA COMARCA DE AS PONTES DESPOIS DA GUERRA CIVIL: BANDAS DE NEIRA E DE VILARIÑO

Banda de Neira

Estas bandas de guerrilleiros, que aquí, vulgarmente chamábanse os “escapados”, foron militantes republicanos, que tiveran que fuxir ó perder a Guerra Civil, pero tiñan como obxectivos prolongar esa guerra civil, aínda cando Franco a deu por terminada o 1 de Abril do 39. Prolongala en espera de que o bloqueo internacional fixera caer ó Réxime de Franco, e entón eles aparecerían como continuadores da República. Dedicáronse a facer venganzas a quenes habían perseguido ós do seu partido republicano, ós que foran chivatos. Houbera algunhas mortes con este motivo. E desistiron no ano 1952 cando o presidente dos Estados Unidos, Eisenhower firmou un tratado de axuda, de paz con general Franco, e cando Franco, sin consultar co pobo nin dalo a conocer lle permiteu poñer as bases. En vista de eso, de que tiñan a causa perdida, desistiron de seguir loitando.

A banda de Neira, tuvo como lugares de operacións as montañas entre As Pontes, Ortigueira e Viveiro. Esixían comida e cartos nas casas que eles sabían que eran podientes.

Foran célebres o roubo na casa de Pardo da Rega no Freixo, e aquí ó lado das Pontes, o roubo na Riveira Nova. Un dos que se salvaron da mau deles de puro milagro foi o cura do Freixo, por haber sido chivato de militantes que tiña entre os seus feligreses, de que eran comunistas. Esta banda dispersouse ó final, sin ser capturados no seu conxunto. Soamente algún morreu nos enfrentamentos coa garda civil.

Banda de Vilariño

As motivacións desta banda de Vilariño, eran igual que as outras bandas, de Neira, e outras moitas máis que houbo no país. É dicir, prolongar a guerra civil, en espera de que caese o régimen de Franco co bloqueo, e impoñerse outra vez o sistema de izquierdas.

Os lugares de operacións desta banda foron na Capela e en Xestoso. O sea, no espacio entre As Pontes e Puentedeume. Tiñan unha cueva moi ben preparada e disimulada, onde está a presa do Eume, na Capela. Unha cueva incluso confortable disimulada, a porta estaba recuberta con ramas de árboles, de maneira que, calquera que pasase por diante dela non se daba conta de que había dentro unha banda. Tiñan incluso unha emisora, que para falar cos colegas de outros sitios elevábanlle a antena mediante un globo, e logo recollíanlle a antena.

Sobre o ano 1950 estaban xa perseguidos habitualmente pola Garda Civil e foron acorralados nesa cueva. Tiveron un grande enfrentamento ca Garda Civil, que en enorme número cercaron o lugar donde se refuxiaron. Eles metéronse na parroquia de Monfero, xunto ó río Eume nunha casa. Non se restaurou esa casa, aínda hoxe se notan os tabiques acribillados polas balas.

Despois de moitas horas de tiroteo pararon de disparar, pero a Garda Civil non se decidía a entrar. Estaba, naquel momento a mai dun dos guerrilleiros que era de Goente, e mandáronlle que entrara na casa a ver se convencía ó fillo e ós compañeiros de que se rendiran, pero ó entrar atopounos a todos mortos por suicidio ó verse vencidos e sin defensa posible coas súas mesmas armas puxeron fin á súa vida.

Texto e fotografías aportados por D. Xose María López Ferro, director do Museo Etnográfico Monte Caxado de As Pontes coa aprobación de D. Javier Martínez Prieto, sacerdote actual da UPA de Ortigueira a quen agradecemos o seu traballo e colaboración.

No artigo anterior, D. Enrique falaba dun persoeiro moi coñecido no noso pobo, Xoquín das Herbas; neste de hoxe, fálanos doutro tamén moi sonado no seu tempo, Toribio Mamed Casanova, alias “Toribio”. Bandoleiro que tivo a súa zona de actuación por unha boa parte de noso concello, o de Mañón e o de Ortigueira.

Este personaxe de lenda, foi un dos escollidos para “As Pontes en pezas” e ten o seu mural na praza da Capela do Carme, onde se pode ver acompañado dunha pega, animal que dis que o avisaba da chegada da Garda Civil ou doutros perigos.

Esta obra foi realizada polo artista Nove Noel (Rianxo) entre os meses de agosto e setembro do ano 2020 nun lateral do grupo de vivendas Calvo Sotelo.

Como os anteriores tamén está recollido por D. Xabier Martínez e tamén recollido no galego que falaba D. Enrique, polo tanto non normativo.


TORIBIO MAMED CASANOVA

Voulles contar quen era Toribio Mamed Casanova, coñecido bandoleiro, que actuou entre os montes que están entre As Pontes e Ortigueira. A finais do século pasado e comezos do presente, tivo en medio de pánico á nosa comarca Toribio Mamed Casanova, de quen escribeu longamente o escritor don Ramón del Valle Inclán. Nesas datas sonaban en España dous bandoleros famosos. No norte Mamed Casanova, e no Sur (en Andalucía) Diego Corrientes. Mamed Casanova naceu na parroquia de As Grañas do Sor.

No seno dunha familia pobre, e foi un ladronzuelo desde pequeno. Era un diestro tirador, tíñalle medo á Garda Civil, pedía comida ou unha limosna sen agresividade., pero ó facelo co rifle na man tiña amedrentada a toda a comarca. Moveuse na zona entre As Pontes e Ortigueira. A súa captura ocurreu no ano 1902 con unha emboscada que lle preparou o entón Cura do Freixo, don Basilio Poupariña. Este cura tuvo preparado na casa dous guardas civiles escondidos nun local, o lado do pasillo que tiña na entrada da casa, no patio de abaixo, e máis dous paisanos. Saleu a moverse por alí, coñecendo que estaba movéndose por alí Mamed Casanova. Toribio pideulle unha limosna, el díxolle que lle daba a merenda, que viñera merendar á casa rectoral.

El sospechou xa a emboscada, pero ó final, titubeando, accedeu vir comer á casa rectoral. O cura tíñalles posto como contraseña ós guardias, e ós dous paisanos que tiña para apresalo que daría un zapatazo, ou un taconazo no chan. E díxolle a Toribio que comera, que el que tiña frío ós pés, que se ía a mover un pouco. Deu o tocanazo no chan, e abalanzáronse encima del os dous guardias e os dous paisanos.

Entablouse unha pelea descomunal na que o mismo Toribio fireu un guardia. E un gurardia disparoulle causándolle ferida grave. Entón Toribio deuse por vencido, e el mismo pideu confesarse co cura, a pesar de que lle fixera esta faena. Esto quere dicir que Toribio, a pesar de ser un bandoleiro, era un home crente.

A xusticia tiña prometida unha recompensa a quen lle fixera a capatura, e ó ser o cura, entón a reina de España María Cristina de Ausburgo, viuva de Alfonso XIII, premiou a este señor cura, facéndoo capellán da Casa Real. Despois de facerlle as curas, el non morreu no momento, foi de presidiario a Ceuta, donde botou moitos anos, e ó final, cando ía vello, xa deixárono libre, e volveu por aquí, dice a xente que viña en plan de mendigo, xa vello e achacoso.

Texto e fotografías aportados por D. Xose María López Ferro, director do Museo Etnográfico Monte Caxado de As Pontes coa aprobación de D. Javier Martínez Prieto, sacerdote actual da UPA de Ortigueira a quen agradecemos o seu traballo e colaboración.

Seguindo cos artigos publicados por D. Enrique, emitidos por Radio Eume, e recollidos por D. Xabier Martínez; seguimos hoxe co dedicado aos Persoeiros que deron nome ás nosas rúas. Aclaro, aínda que o fai tamén D. Xabier, que o galego non é o normativo, está recollido tal e como falaba e contén moitas palabras en castelán e outras castelanizadas (incluíndo xiros), máis está recollido como quedaron grabadas as entrevistas. Mais pensen que o importante delas é o contido, non a expresión.

OS PERSOEIROS QUE DERON NOME ÁS RÚAS DE AS PONTES

No ano 1996 don Enrique Rivera Rouco realiza para Radio Eume varios programas que adica, esencialmente, a contar a vida de varios persoeiros ponteses. Coma membro da comisión nomeada para poñerlle nome ás novas rúas da vila, quixo explicar algún dos motivos que xustificaban as decisións tomadas pola comisión.

Hoxe quixen recoller transcritos eses programas, respectando as formas de expresión do galego, coas que daquela o contou. É salientable o relato de Xoquín das Herbas, de Mamed Casanova, e das bandas de Neira e Vilariño, que operaron na zona despois da Guerra Civil.

Javier Martínez Prieto.

“Novas Rúas feitas ultimamente no pobo:
Se levaron a cabo en col ós dous seguintes criterios: primeiro, os nomes otorgados con base nos apelativos tradicionais do paraxe onde están ubicadas esas rúas ou outra calquera circunstancia do lugar do seu emprazamento. E segundo criterio, a dedicación a persoas benfeitoras ou distinguidas deste pobo.

Principiamos polas denominacións segundo o lugar onde están situadas:
– A “rúa da Cruz das Airas”, é a vía que une a ponte da presa de Alende coa Avenida da Habana, así era coñecido desde antigo ese paraxe, esa zona onde vai situada esa rúa.

– A “rúa da Cuiña”, é a que conduce hasta o lugar da Cuiña dende a Avenida de Lugo.

– A ”rúa de Pontoibo”, é a prolongación da Avenida de Villalba, dende a rúa de Celso Emilio Ferreiro ata as aldeas de Pontoibo.

– A “rúa da Costa”, é a que está proxectada dende os Chaos a Tras do Rego, pasando pola aldea da Costa.

– Continuamos falando da “rúa dos Chaos”, é a nova rúa que dende a Ponte dos Chaos, a ponte pequena feita alí frente ós Chaos, sigue ata este lugar, desembocando na rúa da Cuiña. Como que nesa aldea dos Chaos hai máis viviendas polo outro lado da rúa da Cuiña, incluso no vial aberto, debería chmarse este tramo “Chaos de Arriba”.

– A “rúa do Campo da Feira”, é a que sale da Avenida de Ferrol pola finca número 19 dende a nova plaza ou glorieta do Rego do Campo. Eleximos este nome en memoria do antigo Campo da Feira que en anos atrás abarcaba dende o Colexio Santa María e da Avenida da Coruña ata a Capilla do Carme. Nese espacio de terreo facíase a feira, por eso lle vamos a chamar rúa do Campo da Feira.

– “Rúa da Saúde”, é a ronda que vai dende a “rúa da Rectoral” ó taller SEAT, atravesando a “rúa de Orense”, con motivo de que se encontra alí o novo consultorio médico ou centro de Saúde.

– A “Praza e a rúa do Coireiro”, é o paseo que partindo da finca número 25 da Avenida de Villalba e seguindo cunha plazoleta sae á rúa da Capela. Suxerimos leve o nombre de “O Coireiro” para perpetuar o nombre primitivo da zona circundante ó edificio número dous da calle de Cabañas, que en tempos antergos foi almacén de cueros de animales, non existindo entonces ningunha vivienda no seu entorno, ese paraxe veuse chamando sempre con nombre de “O Corireiro”.

– A “rúa do Meidelo”, titulamos así á rúa recente que dende a Avenida das Campeiras, xunta ó Bar Ortegal, entronca ca rúa de Celso Emilio Ferreiro, e dámoslle ese nome con motivo de que os seus moradores son pertencentes, son oriundos do expropiado lugar do Meidelo na parroquia de A Vilavella.

Persoas ilustres ou benefactoras do pobo, lembrar que esta denominación a fixo unha comisión municipal na que eu tamén participei. Son tres as rúas das que trataremos hoxe:

– A “rúa de Jesús María Bouza Vello”, “rúa de Juan José María Penabad López” e “rúa de Rita Rivera Chao”.
Principiamos por a “rúa de Jesús María Bouza Vello”. Dedícaselle esta rúa que partindo da Avenida de Villalba a altura da Residencia de Endesa, termina na rúa de Álvaro Cunqueiro. Jesús María Bouza Vello, natural do Chamoselo en As Pontes, presidente do Centro Galego na Habana, creou en 1912, no Centro Galego a sección chamada de “Los Hijos de Puentes de García Rodríguez”, que tantos beneficios proporcionou ó noso pobo e comarca, construción e mantenemento de escuelas, axudas familiares, o novo cementerio, etc. Unha entidade benéfica e recreativa da que el foi entusiasta promotor e alentador.

– A “rúa de José María Penabad López”, é a que conduce desde a rúa do Monte Caxado ó Instituto, José María Penabad López naceu en As Pontes no ano 1928 na casa número 43 da actual rúa de Galicia, donde había un establecemento chamado Bar de Andrea, nome da súa avoa materna. Os avós paternos eran oriundos de Somede, e a avoa materna era de Roupar, os pais eran ponteses José María Penabad Dopico e Manuela López Vérez.

Cursou os estudios no Colexio dos Pais Maristas de A Coruña, donde conquireu a especialidade de periodismo. Empezou exercendo de corresponsal no diario “La Voz de Galicia”, pero enseguida se desplazou a América, donde se atopaban emigrados os seus padriños, que eran Lino Dopico e a súa dona. Alá no departamento de prensa de Nicaragua designárono responsable dunha axencia internacional de noticias e con ese motivo viaxou por grande parte do mundo. En 1954 o Ministerio de Comunicacións de Costa Rica, nombrouno director xeral de periodismo nese país, de Csta Rica, donde reside actualmente e donde chegou a ser propietario do principal diario costarricense. Sigue tendo afecto a este pobo seu e tratándose cos parentes e conocidos.

E xa por último, falamos da “rúa de Rita Rivera Chao”, é a rúa paralela, intermedia, entre a rúa de Ourense e a do Monte Caxado, e que desemboca na Avenida de Ortigueira frente ó Cementerio. Dedícaselle esta rúa en consideración a que donou en 1924 o terreo pa construir o actual cementerio municipal solucionando entonces, desta maneira, á parroquia, un importante problema ó estar totalmente saturado o cementerio primitivo detrás da iglesia parroquial. Doña rita Rivera falleceu viuda e sin descendencia. Era filla de Francisco Rivera e Antonia Chao, e naceu na casa número 21 da actual rúa de Alexandre Bóveda, e que entonces era a única vivenda existente naquel paraxe que se denominaba o lugar do Campo.

(Outro día)

Hoxe falaremos da “Praza de Carlos Fornos”, da “rúa do Marqués de Suances”, da “rúa de Sergio Rivera Chao”, “rúa de Frai Antonio José Prieto”, e xa por último do “parque de Lesneven”.

A “Praza de Carlos Fornos”, é o lugar onde se xuntan as rúas novas en “O Rego do Campo”, entre as rúas de Ferrol e a rúa María Pita. Dada a forma especial que presenta, pódese chamar, máis que plaza, unha glorieta. Dedícaselle a este señor por haber sido un leal benefactor do pobo, mostrando gran cariño polo pobo durante o tempo do seu mandato ó frente da Empresa. Don Carlos Fornos foi recentemente delegado de Endesa. Entre os xefes que a presidiron destacou pola súa sencillez e cortesía, así como sendo solícito en atender ós traballadores, e afanoso en apoiar os intereses e as melloras do noso pobo. Preocupado polo medio ambente, foi o impulsor dos xardíns que rodean a Central e do aumento das estacións de control de contaminación, control das augas, etc. Foi un dos iniciadores dos traballos de investigación arqueológica na Empresa.

Mesmo así foi animador da colaboración de Endesa co Axuntamento en prol do desenrolo de As Pontes. Entusiasta polos deportes, etc. Lamentablemente unha morte prematura en Outono de 1990 truncou a súa valiosa labor.

A “rúa do Marqués de Suances”, é a vía de tránsito dende a plaza de Carlos Fornos ata a rúa de Rita Rivera Chao, pasando por detrás do consultorio médico. Don Juan Antonio María de Suances y Fernández é merecedor da dedicación dunha calle. Viveu a súa niñez en As Pontes na casa número 21 da actual Avenida de Galicia, donde por motivos de salud se había retirado o seu pai que era un militar xubilado, e nesa casa falleceu. Don Juan Antonio despois chegou a ser Ministro de Industria no Gobierno de Franco e conservou cariño a este pobo da súa infancia.

Demostrouno na década dos anos 50 cando as autoridades de Ferrol tiñan conseguido instalar en Sillobre a nosa fábrica de abonos nitrogenados, a donde sería trasladado o noso carbón. Entón, sendo presidente do INI, ordenou que a fábrica fora erixida en As Pontes, dando movemento e auxe ó noso pobo. Iso significou o comenzo do advenimento de Endesa, de que Endesa decidira establecerse aquí. As Pontes débelle, por tanto, o seu primer engrandecemento, base do engrandecemento actual.

“Rúa de Sergio Rivera Chao”, foi un bienhec hor do pobo, donante do Campo da Feira, donde, ata hai poucos anos se realizou a feira de As Pontes, que alcanzaba dende a Avenida da Coruña, ata a Capela do Carme. Este señor era irmán de Rita Rivera Chao, á que se lle dedicou outra rúa por haber donado o terreo do cementerio. Foi home bienchechor do pobo. Era terrateniente. Deu moitos xornales, e deu vida ós, entonces, habitantes de aquí que vivían pobremente.

“Rúa de Sergio Rivera Chao”, foi un bienhechor do pobo, donante do Campo da Feira, donde, ata hai poucos anos se realizou a feira de As Pontes, que alcanzaba dende a Avenida da Coruña, ata a Capela do Carme. Este señor era irmán de Rita Rivera Chao, á que se lle dedicou outra rúa por haber donado o terreo do cementerio. Foi home bienchechor do pobo. Era terrateniente. Deu moitos xornales, e deu vida ós, entonces, habitantes de aquí que vivían pobremente.

“Rúa de Frai Antonio José Prieto”, é a que conduce dende a Avenida da Habana á rúa de Álvaro Cunqueiro, contigua ó grupo escolar da Fraga. Este señor é antepasado da familia Prieto Mosteiro. Naceu no casco antergo da Vila, e estudiou e ingresou na orde dos franciscanos, no 1750 emigrou a Perú, e asentado no colexio franciscano de Ocopa realizou a súa labor misioneira no corazón das serras entre Perú e o Ecuador, evangelizando as tribus denominadas dos Gíbaros. Este relato está contido na obra “Los gallegos y el nuevo mundo en la época Virreinal”, patrocinada polo Banco Pastor, e publicada no 1983, polo grupo Nono Art. Estos datos fidedignos, recollidos no Archivo de Indias de Sevilla, viñeron a aclarar a tradición oral de As Pontes, que contaba a existencia dun misioneiro nativo de aquí, aínda que non se recordaban máis pormenores sobre él. Consultado o parecer dun misioneiro actual de Perú, emparentado coa familia Amarelo de Cabreiros, a labor de Frai Antonio José Prieto tuvo que ser durísima, porque todavía hoxe esa rexión é selva inhóspita e para entrar nela hai dificultades de tipo xeográfico e humán. Dedícaselle esta calle, aparte de merecelo os seus traballos en prol de aqueles indígenas, por estar ubicada en terras que foron propiedade da súa familia, a zona de o muíño novo da casa Prieto.

O “parque de Lesneven”, é o situado entre a rúa de Sergio Rivera Chao e a Glorieta de Carlos Fornos, e o Canal Catro. Dedícase a esta vila francesa, polo hermanamento e intercambio cultural que vén facéndose entre esta vila francesa e As Pontes dende o ano 1991.

Texto e fotografías aportados por D. Xose María López Ferro, director do Museo Etnográfico Monte Caxado de As Pontes coa aprobación de D. Javier Martínez Prieto, sacerdote actual da UPA de Ortigueira a quen agradecemos o seu traballo e colaboración.

Na Radio Local “Radio Eume”, D. Enrique fixo algúns programas que a súa vez foron recollidos por D. Xabier Martínez por escrito e que me pasou xentilmente no seu día para o traballo que fixen sobre a Obra de D. Enrique.

Con eles, D. Enrique, aportaba datos sobre monumentos, persoeiros… e outros acontecementos da nosa Vila.

O primeiro é sobre o monumento do traballador nos Sete Camiños e foi emitido no ano 1994.


MONUMENTO AO TRABALLADOR NOS SETE CAMIÑOS

“É unha escultura metálica que foi encargada polo “Axuntamento” e que se instalou aquí no Canal Catro para presidir a glorieta de o directos Carlos Fornos, director de ENDESA de feliz memoria e que morreu repentinamente hai tres anos. A escultura vai dedicada ós obreiros que traballaron aquí e que están traballando aínda en As Pontes. Ten unha forma triangular de 4 metros e medio de ancho por dez de alto. Foi construída na Coruña e transportada por unha grúa de 25 toneladas hasta onde está situada aquí.

O material co que se fixo é aceiro, bronce, cobre e outras aliaxes e foi feita polos artesáns irmáns Ramírez Casal. Agora vai ser iluminada con focos e adornada con arbustos selectos no seu entorno, tamén se lle vai poñer unha placa de metacrilato que leva a unha inscrición co motivo da obra. O texto desta placa di: “En lembranza de tódolos traballadores que exerceron algunha actividade na industria de As Pontes. Especialmente de cantos atoparon a morte no cumprimento da súa función”.

Así que, fáiselles unha especial función os que morreron, que foron moitos, principalmente na construción da segunda, da Gran Térmica. Non sabemos cantos serían porque moitos que non eran veciños de As Pontes, foron trasladados inmediatamente ás súas parroquias de orixe. Pero podemos pensar, que como mínimo uns trinta accidentes mortais que os houbo.

As decoracións que leva este monumento poden resultar estrañas, parecen debuxos pornográficos. Mais ben sendo así dende sempre nas obras dos artistas, dos que exercitan as belas artes, para destacar a persoa humana fronte a outros elementos acostuman representar á persoa espida. Neste caso a persoa atópase en loita coas máquinas, e as máquinas poden superala. Alí están debuxados elementos mecánicos asoballando ás persoas, incluso hai dúas imaxes copiadas do cadro “Guernica” de Picasso onde plasmou a preponderancia das armas da guerra sobre o ser humano. Mesmo así as esculturas da antiga Grecia e de Roma están representadas espidas, pero no con afán erótico, senón para apreciar a perfección lograda polo artista. En por iso que as figuras do monumento ó traballador non teñen contido erótico senón simbólico de como a máquina está eliminando a man de obra humana e ademais, moitas veces, causándolle a morte en accidentes.

En lembranza de todos os obreiros que houbo e que sigue habendo. Ogallá que siga moitos anos en actividade esta factoría, pois vai este monumento en lembranza de todos”.

(Enrique Rivera Rouco, Radio Eume 1994).

Texto e fotografías aportados por D. Xose María López Ferro, director do Museo Etnográfico Monte Caxado de As Pontes coa aprobación de D. Javier Martínez Prieto, sacerdote actual da UPA de Ortigueira a quen agradecemos o seu traballo e colaboración.

E seguindo cos escritos de D. Enrique recompilados por D. Xavier Martínez, hoxe imos cos relativos aos cruceiros do noso municipio pontés.
Se cadra D. Enrique foi un dos primeiros en estudar e recoller datos sobre os nosos cruceiros. Somos un concello onde hai unha boa mostra destes exemplares, aínda que moitos están nun estado lamentable e outros xa se perderon. Levo estudando neles xa hai anos e algúns de cando comecei, por desgraza, xa non están. Outros xa nin cheguei a velos. O noso patrimonio perdido é abondoso, mais temos que centrarnos en conservar o que temos e dalo a coñecer. Isto foi o que fixo D. Enrique neste escrito sobre eles e que hoxe se presenta por xentileza, unha vez máis, de D. Xavier Martínez. A el, as miñas grazas unha vez máis.



CRUCEROS EN EL MUNICIPIO DE AS PONTES

Crucero de El Freijo -junto a la escuela -basamento de mampostería de pizarra- denota un carácter románico por la robustez y tosquedad del basamento, mástil y cruz, la cual lleva en los extremos formato de estilo románico, en imitación, ya que fue erigido en 1793 según inscripción,- Capitel de

Crucero de la Iglesia de El Freijo.– Sobre escalinata de gran tamaño, basamento cuadrangular con inserciones, que, como en todos los cruceros mencionan el nombre del fundador y la fecha, así como las indulgencias concedidas por el Obispo de Mondoñedo a quienes oren ante él.
Mástil (hexagonal) o octogonal con figuras, en relieve, de los instrumentos de la crucifixión. Cruz con las imágenes de J.C. crucificado y de la Dolorosa, sobre capitel del orden Corintio. (mezcla Jónico con relieve con cabeza y alas de ángel).
Característica especial de este crucero: el basamento contiene, en relieve, escenas del via-crucis, que usan los llamados “cruceros calvario”, siendo éste el único ejemplar en la Comarca. – José Bellas – 1823.

Crucero de la Capilla del Carmen.- Sobre escalinata basamento cuadrangular- el del reverso posee inscripción que dice. “devoción de Francisco Bouza, de Grañas del Sor, año 1828” El del anverso tiene, en relieve, las imágenes de Sta. María Magdalena y de la Dolorosa. Una cara lateral, ilegible, consigna las indulgencias.
Característica especial.- Es uno de los pocos ejemplares en Galicia que, en vez de la Dolorosa, lleva la Virgen con el Niño en el brazo, en la cruz terminal que por el reverso tiene la imagen del Crucificado. Opina Álvaro Cunqueiro que esta modalidad de la Virgen con el Niño es una alegoría a la maternidad de la mujer gallega.
Mástil hexagonal; capitel corintio.- Jónico.

Crucero de la Iglesia del Poblado.- Es el crucero primitivo del Pueblo, antes situado en la Plaza del Hospital, frente a la Farmacia de “La Fuente”. Arbitrariamente trasladado a Las Campeiras en 1920, por el entonces alcalde y finalmente donado a la Empresa Calvo Sotelo que lo situó en el lugar actual.
Cruz bien lograda con el Crucificado e imagen de “La Piedad”, escalinata y basamento de estilo gótico, con imagen, en relieve, de la Asunción (Patrona de As Pontes). Mástil hexagonal con el relieve de una corona real, símbolo del realengo de nuestra Villa (Feudo de concesión real). En la parte alta debajo de su capitel corintio, posee, en relieve, signos heráldicos: hojas e lis (símbolo de la nobleza) y manojos de espigas de trigo (símbolo de la agricultura); es decir, Villa de la nobleza y Villa agricultora. En su conjunto es el crucero estéticamente mejor logrado en la zona. Se le nota en el mástil la falta de alguna otra figura que perdió en el trasiego de que fue objeto, así como dos mini figuras de ángel que debajo de las manos recogían la sangre con sendas copas. Estilo del siglo XV- (Imágenes en el mástil de la Crucifixión) .

Crucero de la Capilla de S. Roque de El Val de Seoane (hoy, situados junto al cementerio de Goente) Logrado en toelo con única figura en la cruz (la del Crucificado); capitel sencillo.
Característica especial: en el basamento tiene una hornacina (pequeño hueco) donde antaño poseyó una imagen escultórica. Este modelo de cruceros se denominan “Crucero Loreto”. Es el único ejemplar de la Comarca.

Crucero de la Iglesia de Ribadeume.- Ejemplar corriente en la zona; escalinata, basamento (cuadrangular), capitel corintio, mástil hexagonal, cruz con la Dolorosa y el Crucificado. Relieves de los instrumentos de la Pasión en el mástil.

Texto e fotografías aportados por D. Xose María López Ferro, director do Museo Etnográfico Monte Caxado de As Pontes coa aprobación de D. Javier Martínez Prieto, sacerdote actual da UPA de Ortigueira a quen agradecemos o seu traballo e colaboración.